સગર્ભાએ કઈ બાબતોમાં અને કેવી રીતે પોતાની શાર - સંભાળ રાખવી , શું કરવાથી પોતાનું અને પોતાના બાળકનું આરોગ્ય તથા શ્રેય સાધી શકાય તેમજ કઇ રીતે પ્રસૂતિ વિના તકલીફ હેમખેમ પાર ઊતરે તે જાણવું અને તદનુસાર કાળ લેવી જરૂરી બને છે .
તબીબી તપાસ :
સગર્ભાએ સર્વપ્રથમ પોતાના ફેમિલી ડૉક્ટરની મુલાકાત લેવી , તેમને પૂરેપૂરી વિગત જણાવવી અને તબીબી તપાસ પછી ડૉક્ટર જે સૂચન કરે તથા માર્ગદર્શન આપે તે મુજબ કરવું . ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ સારા ક્લિનિક , પ્રસૂતિગૃહ કે હૉસ્પિટલમાં નામ નોંધાવવું , નિયમિત તેની મુલાકાત લેતા રહેવું તેમજ ડૉક્ટરને પોતાના વિષે , પોતાની તકલીફો વિષે સાચી માહિતી જણાવતા રહેવું .
કસરત ( વ્યાયામ ) :
ગર્ભનો વિકાસ સામાન્ય હોય અને અન્ય કોઈ શારીરિક તકલીફ ન હોય તો સગર્ભાએ સામાન્ય કસરતો કરવી જોઈએ , જો કે તેમ કરતાં થાક ન લાગવો જોઈએ . કમરને , પીઠને અને પેઢુને સક્ષમ બનાવવા માટે સગર્ભાએ ખાસ પ્રકારની કસરતો કરવી જોઈએ . તાજી હવા અને કસરત શરીરને તંદુરસ્ત રાખવા માટે જરૂરી છે . ઘરનું રોજિંદું કામ પણ એક પ્રકારની કસરત જ છે . સગર્ભાએ વજનદાર બોજ ન ઉઠાવવો તેમજ વધુ શ્રમિત કરનારું કામ ન કરવું .
આરામ અને ઊંઘ :
સગર્ભા થાક વધુ અનુભવે છે . તેથી તેને પૂરતો આરામ મળે તેવી ગોઠવણ કરવી જોઈએ . સગર્ભાએ રાત્રે આઠ કલાક અને દિવસે બે કલાક એમ કુલ ૧૦ કલાક આરામ લેવો જોઈએ . પ્રસૂતિનો સમય નજીક હોય ત્યારે રાત્રે ૧૦ કલાક અને દિવસે ૪ કલાક એટલે કે ૧૪ થી ૧૬ કલાકના આરામની સગર્ભા સ્ત્રીને જરૂર રહે છે . સગર્ભાએ હમેશાં પગ ઊંચા રાખીને જમીન પર સૂવાની ટેવ પાડવી જોઈએ . ક્યારેય પણ ઘૂંટણ વાળીને સૂવું નહિ કે ઘૂંટણિયે વાંકા વળીને બેસવું નહિ . આ રીતે બેસવાથી પગના નીચેના ભાગમાં લોહીનું ભ્રમણ ઘટી જતાં સોજા આવે છે .કેટલીક સગર્ભા સ્ત્રીઓ અનિદ્રા ( ઇન્સોમનિયા ) થી પીડાતી હોય છે . આ માટે કેટલીક સ્ત્રીઓ વારંવાર ઊંઘની ગોળીઓ લે છે . પરંતુ આવી ગોળીઓનું સેવન કરવું હાનિકારક છે . તેથી આ બાબતમાં સગર્ભાએ તબીબની સલાહ લેવી . સ્નાન :
શરીરને પૂરેપૂરી સ્વચ્છતા જળવાઈ રહે તે માટે સગર્ભાએ શરીરનાં બધાં અંગો ઘસીને નિયમિત સ્નાન કરવું . સ્નાન ટબમાં ન કરવું . સ્નાન કરતી વખતે બાથરૂમમાં ઊઠતાં - બેસતાં કાળજી રાખવી , જેથી પગ લપસી ન પડે . યોનિ અને જનનેન્દ્રિયવાળા ભાગોને ગરમ પાણીથી ધોઈને સાફ કરવા .
કપડાં અને ચંપલ :
સગર્ભાએ શરીરને અનુરૂપ તથા અગવડ ન પડે તેવાં કપડાં પહેરવાં જોઈએ . ખુલ્લા ઝભ્ભા ( મેક્સી ) થી શરીરના બધા જ અવયવોને ઢાંકી શકાય છે . વળી તે સુંદર પણ લાગે છે . પેઢુના ભાગને તેનાથી વ્યવસ્થિત ઢાંકી શકાય છે . સ્તનોને વ્યવસ્થિત રાખવા ફીટ બ્રેસિયર ( બ્રા ) પહેરવી . ઊંચી હીલનાં ચંપલ કે બૂટ ન પહેરતાં નીચી હીલનાં ચંપલ કે બૂટ પહેરવાં , કારણ કે ઊંચી હીલથી શરીરનું સમતોલન બરાબર જાળવી શકાતું નથી .
ઍક્સ - રે :
સગર્ભાવસ્થામાં ઍક્સ - રેથી ગર્ભને નુકસાન થાય છે . સગર્ભાવસ્થાના શરૂઆતના તબક્કામાં સ્ત્રીએ ક્યારેય ઍક્સ - રેની તપાસ ન કરાવવી કે સારવાર ન લેવી . તેમ કરવાથી અંતિમ તબક્કામાં બાળકને નુકસાન થવાની શક્યતા છે . છતાં જરૂર પડે તો આ અંગે તબીબની સલાહ લેવી .
મુસાફરી :
સગર્ભા મુસાફરી કરી શકે છે ; પણ તેણે મુસાફરી દરમિયાન અમુક કાળજી રાખવી જોઈએ . દર બે કલાકે તેણે પોતાની જગ્યા પરથી ઊભા થઈને થોડુંક ચાલવું જોઈએ . સગર્ભા હવાઈ મુસાફરી ટાળે એ તેના હિતમાં છે .
પ્રસૂતિનો ભય :
આ ભયને નાબૂદ કરવા માટે સગર્ભા સ્ત્રીએ પ્રસૂતિને લગતું જ્ઞાન મેળવવું અને સાચી માહિતી સંપાદન કરવી . આ માટે તેણે તબીબ , મિડવાઇફ કે નર્સનો સંપર્ક સાધવો . આ વિષયને લગતાં ઉત્તમ પુસ્તકોના વાચનથી પણ સાચી માહિતી મેળવી શકાય છે . જુદી જુદી વાતો સાંભળવાથી મનમાં જે ભય કે બીક પેસી ગયેલી હોય તે સાચી સમજણ કેળવવાથી આપોઆપ દૂર થઈ જાય છે .
સમાગમ - સંભોગ :
સગર્ભાવસ્થાનાં છેલ્લાં ચાર અઠવાડિયાં બાદ કરતાં સમાગમ સામાન્ય રીતે હાનિકારક નીવડતો નથી અને બાળક કે માતાને કોઈ નુકસાન થતું નથી . પરંતુ જે સ્ત્રીને ગર્ભપાતની શક્યતા જણાતી હોય તેણે સમાગમથી દૂર રહેવું
ધૂમ્રપાન :
ધૂમ્રપાન કરતી સ્ત્રીના બાળકો અન્ય સ્ત્રીનાં બાળકો કરતાં કદમાં નાના અને વજનમાં હલકાં હોય છે . આવી સ્ત્રીને પ્રસૂતિ પણ સરળતાથી થતી નથી અને મોટે ભાગે ગર્ભપાત થઈ જાય છે . તેના બાળકને શ્વસનતંત્રના રોગો અને બેક્ટેરિયાનો ચેપ લાગે છે . વળી તંબાકુમાં રહેલા ઝેરી પદાર્થ નિકોટીન ગર્ભાશયમાં પણ પ્રવેશી શકે છે . પરિણામે બાળક અપંગ કે હૃદયની ખામીવાળું થાય છે . આવા બાળકને એકાદ વર્ષમાં જ છાતીના દુખાવાની તકલીફ શરૂ થઈ જાય છે . ધૂમ્રપાન કરનારી સ્ત્રી લાંબાગાવે સગર્ભાવસ્થામાં જ હેમરેજની ભૌગ બને છે
દારૂનું સેવન :
દારૂના વધુ પડતા સેવનથી ગર્ભમાં વિકસી રહેલું બાળક ખામીવાળું થાય છે . બાળકના હૃદયના સ્નાયુઓ , હાથપગનાં આંગળાં અને મોઢા પર ખામી જણાય છે . નાક ચપટું તથા નાનું અને જડબાં સપાટ થાય છે . જ્ઞાનતંત્ર નબળું હોય છે . જીભ થોથરાય છે .
ખામી રોગપ્રતિકારક રસીઓ :
શરૂઆતના ત્રણ - ચાર માસ સુધી કોઈ પણ રોગપ્રતિકારક રસી લેવી એ સગર્ભા માટે હિતાવહ નથી . તબીબની સલાહ વગર કોઈ પણ જાતની રસી લેવી નહિ . છઠ્ઠા , સાતમા અને આઠમા મહિને ધનુરની રસીનાં ત્રણ ઇંજેક્શનો અપાય છે . આ ઇંજેક્શનો અગાઉ લીધેલાં હોય તો બીજી સુવાવડમાં ધનુરની રસીનું એક જ ધ્રુજેક્શન લેવાથી પણ કામ ચાલે છે .
ઘેર પ્રસૂતિ :
સગર્ભા માટેનો ઓરડો હવા - ઉજાસવાળો અને બાથરૂમની નજીક હોવો જોઇએ . સગર્ભાની પથારી તેની આસપાસ ફરી શકાય તે રીતે રાખવી . પ્રસૂતિના સમયે રૂમમાંથી બિનજરૂરી ફર્નિચર કે ચીજવસ્તુઓ કાઢી નાખવાં . ઊંચો પલંગ હોય તો પ્રસૂતિ કરાવનાર તબીબ , નર્સ કે દાયણને સરળતા રહે છે . ઉપરાંત , તબીબની સૂચના મુજબ માતા અને જન્મનાર બાળક માટેની ઉપયોગી સાધનસામગ્રી નજીકમાં જ રાખવી , જેથી જરૂર પડે ત્યારે શોધખોળ કે દોડધામ કરવી ન પડે .
ઓચિંતી પ્રસૂતિ :
કોઈ વાર તબીબ , નર્સ કે દાયણના આવતાં પહેલાં અથવા હૉસ્પિટલમાં પહોંચતાં પહેલાં જ પ્રસૂતિ થઈ જાય છે . આવી પરિસ્થિતિમાં નીચેની બાબતોનો ખ્યાલ રાખવો
( ૧ ) કુદરતી રીતે પ્રસૂતિ થઈ જાય તેથી ગભરાવું નહિ .
( ૨ ) યોનિને અડકતાં પહેલાં હાથ ધોઈ લેવા .
( ૩ ) બાળક બહાર આવે એટલે એક મુલાયમ કપડાથી બાળકના મોં , નાક , માથું અને ચહેરો સાફ કરવાં .
( ૪ ) બાળકના શરીરને સ્વચ્છ , મુલાયમ રૂમાલમાં લપેટવું પણ તેનું મોં ઢાંકવું નહિ . ( ૫ ) નાળને કાતર વડે કાપી નાખવી .પછી ઓળ સંપૂર્ણપણે નીકળવા દેવી.
( ૬ ) માતાનાં સાથળ અને કુલા સાફ કરો પણ યોનિને અડકશો નહિ .
( ૭ ) પ્રસૂતિ પછી માતાને આરામ આપો . તેની ઇચ્છા હોય તો તેને કોઈ ગરમ પીણું આપી શકાય .
